Elsie J Evans, derbynnydd y Groes Goch Frenhinol
Mae'r rhan fwyaf o restrau gwroniaid y Rhyfel Byd Cyntaf yn enwi dynion yn unig. Weithiau caiff menywod eu henwi hefyd, a dyma stori un ohonynt
Mae Rhestr Anrhydedd Eglwys St. Jude yn Mount Pleasant yn cofnodi'n falch "dynion y plwyf a oedd yn gwasanaethu yn y Fyddin, y Llynges, yr Awyrlu, a'r Llynges Masnachol" yn ystod y Rhyfel Mawr. Ond mae un ymhlith y colofnau o enwau yn sefyll allan fel un sy'n wahanol i'r rhai o'u cwmpas: E.J. Evans R.R.C, a elwid fel arall Elsie Janet Evans.
Eglwys Sant Jwdas, Abertawe, Rhestr Anrhydedd
Gwyddom fod E.J. Evans yn wraig oherwydd y wobr a enillasai yn ystod y rhyfel, y Groes Goch Frenhinol. Roedd hon yn wobr a sefydlwyd ym 1883 gan y Frenhines Victoria, a ddyfarnwyd i nyrsys hyfforddedig a ddangosodd ymroddiad a pherfformiad eithriadol mewn nyrsio, neu ddewrder eithriadol yn eu swydd, a Florence Nightingale oedd ei dderbynnydd cyntaf. Hyd at 1976, rhoddwyd y wobr i fenywod yn unig.
Ganed Elsie Evans yn Abertawe, ac roedd yn nyrs yng Nghaerdydd cyn iddi ymuno â'r ymdrech ryfel ym mis Awst 1914 a gwirfoddolodd i fynd i Ffrainc fel rhan o'r Llu Alldeithiol Prydeinig. Treuliwyd rhan o'i hamser yno ar y rheng flaen yn Loos, yn llawn haeddu'r wobr hon oherwydd ei dewrder yn y llinell anelu. Derbynnodd ei Chroes Goch Frenhinol gyntaf, sef un Dosbarth 2il, gan y Brenin ei hun ar Ionawr 14eg 1916.
Arhosodd Elsie mewn gwasanaeth tan diwedd y rhyfel a dyfarnwyd y Groes Goch Frenhinol iddi am yr eildro ym mis Ionawr 1919, y tro hwn yn wobr dosbarth 1af, ac unwaith eto gan y Brenin. Cofnodwyd ei henw hi yn falch gan blwyf St. Jude ochr yn ochr â'i chyfoedion.
Mae'n anghyffredin gweld menywod yn cael eu cofnodi ar gofrestrau anrhydedd a chofebion rhyfel, ond gwyddom fod llawer o fenywod fel Elsie wedi peryglu eu bywydau eu hunain yn ystod y rhyfel i weithio gyda milwyr gartref ac ar y rheng flaen a'u cadw mor ddiogel â phosibl.